Ordynacja Zamojska

W XVIII wieku występowały następujące grupy (kategorie) ludności:

1. bezpośredni poddani, t.j. zagrodnicy, półzagrodnicy, chałupnicy i czynszownicy. Członkowie tych grup, w zamian za zamieszkanie na terenach Ordynacji, zmuszeni byli do odrabiania pańszczyzny w formie pracy na rzecz swojego pana oraz oddawali określoną daninę rzeczową.
2. drugą kategorią byli chłopi pańszczyźniani, którzy zamieszkiwali tereny Ordynacji, na ziemi dzierżawionej od danego Ordynata na zasadzie własnosci, w zamian płacąc ustalone przez właściciela stawki tzw. podatku pieniężnego oraz świadcząc pewne usługi na jego rzecz.
3. c/ sytuacja obu tych grup zmieniła się diametralnie na korzyść po wprowadzeniu reformy uwłaszczeniowej.

1. Na podstawie przeglądu ksiąg metrykalnych Rodu Wajszczuków można chyba stwierdzić, że należeli oni do tej drugiej kategorii.
2. Z uwagi na brak starszych dokumentów, nie udało się jednak ustalić skąd przybyli i od jak dawna zamieszkiwali na tych terenach.

Poniższe książki, w których jest opisana sytuacja gospodarcza Ordynacji, można wypożyczyć z biblioteki Archiwum do czytania na miejscu:
- „Dzieje Lubelszczyzny”, t.VIII – praca zbiorowa, dot. m.in. Ordynacji Zamojskich
- R. Bender, „Reforma czynszowa w Ordynacji Zamojskiej 1833 -1864”, wyd. Lublin, 1995 r.
- Albin Koprukowiak, „Likwidacja serwitutów w Ordynacji Zamojskiej”
- Zofia Mazurek, „Sytuacja ekonomiczna i społeczna na wsi lubelskiej po reformie uwłaszczeniowej 1864 r.”
Wg. załączonej mapy Ordynacji Zamojskiej z lat 1846-47 miejscowość Wielącza należała do klucza zamojskiego.

W 1833 r., za ordynacji Andrzeja Zamojskiego, zwiększyła sie liczba kluczów – zamiast dotychczasowych trzech, powstało pięc: 1/ Krzeszowsko-tarnogrodzki, 2/ Szczebrzeski, 3/ Janowski, 4/ Tomaszowski i 5/ Turobiński. Miało to zapewnić sprawne funkcjonowanie gospodarcze w okresie rozpoczynającej się jesienią 1833 r. reformy czynszowej. Klucz szczebrzeski do tego czasu nosił nazwę Starozamojskiego. Sesje rządców kluczowych odbywały się w Zwierzyńcu. Rozpatrywane były na nich wszelkie sprawy dotyczące m.in. sytuacji gospodarczej dóbr zamojskich w poszczególnych kluczach. Poniekąd tłomaczy to wcześniej opisane fakty kierowania pism do Administracji Dóbr Ordynacji Zamojskiej z siedzibą w Zwierzyńcu.

W latach 1841-42, liczba kluczów zmalała do czterech, m.in. z klucza szczebrzeskiego wydzielono 9 wsi i utworzono okręg zwierzyniecki. Trwał on tylko jeden rok i spowrotem wsie wydzielone powróciły do klucza szczebrzeskiego. W latach 1844-45, w następnej reorganizacji utworzono 13 kluczy. Podczas następnej reorganizacji w latach 1861-62 utworzono 12 kluczy. Ten stan rzeczy w znacznym stopniu utrudnia badania sytuacji ludności zamieszkującej na terenach podległych do Ordynacji Zamojskiej.
 

Przygotowali: Waldemar J Wajszczuk & Paweł Stefaniuk 2023
e-mail: drzewo.rodziny.wajszczuk@gmail.com